Da li je Marko Ristić srpski Breton?
[Može li se povući] jasna ocrtavajuća linija analogije po pitanju uzora ili inspiratora međusobno pokrenutim ispresecanom uticajnošću raznorodnih članova i nadrealističkih grupa; u njihovoj pojavnoj sklonosti izokretanju pravila održavanja normativne građanske stvarnosti odnosno stanja svesti; i angažovanosti u izdavanju almanaha, časopisa, manifesta itd. Proglašavanje sopstvene verzije izgarajućeg poverenja u dejstvo inverzivnog, u subvertiranje uobičajenog slaganja smisla u jeziku, naročito obuzetošću automatizmom, asocijativnostima koje stimulišu nesvesna mesta; zapisima koji slave formalne slobode u poeziji. Neka vrsta sinhronizovane prakse u kojoj se nižu spojevi u zbir koji otvara polje u nad-stvarno, kanalisano raskošnom upotrebom svojstvenih tehnika pisanja i jezika uvek u nastojanju (nastajanju); uprkos generalnoj različitosti koja suočava sopstvenu homogenost porekla (nesvesno) i zagrejanu univerzalnost psihologije pritajenosti (psihoanaliza) u jedan nerazmrsiv čvor.
[Za početak neka posluži] inicijalna nadrealistička eureka koja spaja lukom...opis nemogućeg spoja Isidora Dikasa u Maldororovim pevanjima...francuske dekadentne simboliste...i erotsku eruptivnost u delima de Sada...i Bretonovo iskustvo u službi na psihijatriji, kontaktu sa ratnim pacijentima...i Frojdovom psihoanalizom, otkriva zamračeni deo van dometa svesti obolelog, koja pod ogromnim skupljanjima represivnih odnosa puca i time oslobađa skrivene sadržaje kroz frakture, izlivajući ih niz sve sitnije kanale krakelura. Daje povod za zamišljanje one i ranije korišćene strategije, ideje u oslobađanje, uverenjem u novu viziju i moć delovanja; poigravanjem sa granicama recepcije. Sa iskustvom dade iz koje čak i nastavljaju određene ličnosti i figure, neumorno radeći na tom primeru iskazivanja stanja unutar podr-uma društva; otvaranjem puta koji svojim nepredvidivim aktivnostima ispletenim poput paukove mreže u naslagama koje prekrivaju neizreciv mentalni prizor.
Za ukazivanje na razlike i analogije u paralelnim tokovima kreiranja moguće kulture, tekstovima, pisanjem i njihovom hibridizacijom u pseudo ili simulacijske zapise, vizuelnih eksperimentacija i ilustovanja ukrštenih sinteza tekstom ili onim što vrši sinteza u ovakvim avangardističkim okvirima (bez okvira) ‘sada i ovde’ u tekstu; neka posluži uporedni niz nabrajanja određenih činjenica iza samog pitanja o identifikovanju njihovih predstavnika.
A.B.
M.R.
Breton uspostavlja manifestnu mašinicu nadrealističkog stava kojom započinje influentnost širenja njenog automatizma. I imaginarni okidači postaju osnovno sredstvo oko kog se učvršćuju poetičke odrednice, i iniciraju iskustva. Ona nas najčešće i upućuju na ličnost, njenu ulogu i na kraju pitanje morala, pojma slobode, a u njihovim okvirima i samu identifikaciju. Marko Ristić u tekstu Teatralni subjekt postavlja pitanje: „Hoću li imati dovoljno snage da bacim oružje ličnosti, samoljublja i svesti?“1
Breton će za Ristića dugo „imati magnetsku privlačnu moć, jednu posebnu fascinaciju [...] kao neku fluorescenciju“2. Ali ne samo za Ristića, već u predgovoru za tri manifesta nadrealizma D. Matić se sentimentalno osvrće na poznanstvo i ličnost Bretona: „on je bio jedan od onih koji su našu epohu nadvisili za čitavu glavu.“ Pa ga vidi kako sad već mrtav sedi uz Lotreamona itd. Usput citira iz Uvod-a u raspravu o malo stvarnosti rečenicu: „Nalazim se u predvorju zamka, s prituljenom lampom u ruci, i osvetljavam redom blistavo oružje“.
Ovo oružje se kao lutajući motiv preslikava i na samoubilački čin Ž.Vašea, uz čiju pomoć je formulisao određenje nadrealizama (‘Vaše je nadrealista u meni’ Breton), zatim u manifestu sa proklamovanom tačkom izlaska na pozornicu sa revolverom; motiv luta a parafrazira ga kod beogradskih nadrealista A.Vučo koji opisuje svoju kupovinu puške kojom će promatrati prolaznike nišanom nesvesne prsta na okidaču...
Paralelno sa izdanjem prvog manifesta, kod beogradskog se navodi razvoj časopisa Putevi i Ristićevo bavljenje nadrealizmom u poeziji u listu Svedočanstva. U to vreme dolazi do susreta i upoznavanja uporednih internacionalnih stremljenja. Koja u beogradskom slučaju završavaju fokusirana na “intertekstualno prožimanje avangardističkih formalnih tehnika citata, kolaža i montaže sa narativno-simboličkim govorom psihoanalize i kasnije marksizma”.3
U brošuri Anti-zid, Vane Bor i Marko Ristić izvode hronološki pregled s namerom da pruže bolji uvid i razumevanje nadrealizma, gde se između ostalog sumira i dotadašnji odnos beogradskog i francuskog i ističe značajan trenutak saradnje: raznostrana anketa Čeljust dijalektike i rubrika Budilnik posvećena humoru. U članku Uzgred budi rečeno Marko Ristić navodi: “Sporazumno delovanje pariske i beogradske grupe obeleženo je već u publikaciji Nemoguće kolektivnom saradnjom francuskih nadrealista. Od tog trenutka postoji tendencija da se te dve akcije [...] sliju u jedan širok zajednički pokret.” Francuski nadrealisti ili pisci bliski njima šalju svoje tekstove Ristiću koji ih objavljuje u listovima Nadrealizam danas i ovde i almanahu Nemoguće, gde oni odgovaraju na anketu o želji koju je pokrenula beogradska grupa. Sarane Alexandrian piše o toj saradnji, navodi Ristića kao osnivača beogradskog nadrealizma, i konstatuje poklapanje njegovog nastanka i štampanja prvog manifesta 1924. Pominje list Nadrealizam danas i ovde gde su predstavljeni eksperimenti slični onim koje su zastupali i primenjivali njihovi pariski prijatelji. “Na primer, tu je bio i jedan esej u simulaciji paranojačkog delirijuma u kom šestorica slikara i pesnika zasebno daje svoju interpretaciju starog zida. Sprovode i anketu na pitanje da li je humor moralan stav?”4
Cenzura Ristićeve poeme Turpitude, Paranojačko-didaktička rapsodija u podnaslovu 1938. U njoj povezuje elemente erotike, rata i ranznovrsnih snoviđenja, likovno je opremljena crtežima Krste Hegedušića; biva reizdata tek kasnije 1955. u časopisu Delo. Kao i u slučaju zabranjenih Bretonova dela, Antologija crnog humora i poema Fata-Morgana, 1940. Ristićeva poseta Bretonovog stana i ateljea uticala je na nastanak Nadrealističkog zida kroz preslikavanje kolekcionarskog poriva. Nadahnut Bretonovom kolekcijom: „Usred tih Pikasovih, Kirikovih, Maks Ernstovih slika, tih okeanskih maski i fetiša, tih neobičnih predmeta koji kao da su direktno, odjednom materijalizovani, iz guste dubine sna izronili...“ započinje svoje sakupljanje slika- M.Ernsta, Yves Tanguy-a, Andrea Massona...afričkih maski i naravno fetiša. Ristićev zid, koji je završen 60-ih godina, navodi se i kao ‘prva instalacija u dvadesetom veku na prostorima Jugoslavije’. Aluzivnost metafore, ili pre slike zida kod Ristića se često nailazi u poeziji, dnevničkim zapisimima itd. “Nemoj se zagledati, rekao sam ili ne, u taj zid koji ivicom gori...”5
Marko Ristić kao da parafrazira Bretonove iskaze, iz prvog manifesta, kada govori: “Nema nikakvog razloga da čovek ne upozna šta je on, šta može da bude i koja su mu sve sredstva na raspoloženju, ako za to postoji i najmanja mogućnost.”6
Tehnika kolaža, na primer “Ristićevi kolaži La vie mobile I-XIII (1926) i kolaži ostalih članova, zapravo “su narativno-alegorijska upotreba kolaža kao govora o nesvesnom, o fragmentarnosti vizuelnog prikazivanja i nepodudarnosti vizuelnog i diskurzivnog jezika (seksualnosti, želje, fantazije).”7
Glavni pojmovi koji se izdvajaju, u ukrštanjima tekstualnih lanaca, jesu: Sloboda, Ljubav – pojmovi se vezuju za pozadinu nadrealističkih ideala, navođenih izvora iz alhemijskog imaginarijuma i njenih postulata; Ludilo, Smrt i San –pojmovi uvezani sa Frojdovom psihoanalizom; i Moral, Humor –kod nas problematizovani u poeziji i izvan nje u teorijskim ogledima i analizama, najčešće od strane Marka Ristića, a posebno pojam Humora. Objedinjeni su pojmom Želje; koja zauzima značajno mesto u njihovim ispitivanjima i postavkama, a posebno što njeno isticanje nagoveštava još krupniji značaj u budućnosti.
Nadrealizam bi se ovako mogao videti kao halucinacija jezika, koja se opire sintezi; kao kockarski postupak – bacanja listića (kockica) – igra segmenata koji se ne zatvaraju u smirenu celinu; ili kao odraz iskrivljenosti uma i paradoksalnog izraza, koji upućuje na još jedan čest motiv, motiv ogledala, koji se pored slike u poeziji pojavljuje i kao polu- himerični objekat; opsesivni predmet nadrealista.
Ovaj ‘ogledalni’ nadrealistički predmet može biti pun implikacija- o predmetu transfera, udubljenosti, zaokupljenosti, zabludelosti; o samoj problematizaciji ličnosti u vrtlogu; ona nadrealizmom anticipira kasnija pitanja koja će doći sa postavangardom i njenim fenomenima, identitetske komplikacije. Sa druge strane, paradoksalno isplovljavanje ličnosti i njenog identifikacijskog- psihoanalitičkog konteksta - određenja; do pitanja klasifikatorske norme kojom se dodaje glasnogovornicima dodatak “vođa-otac” pokreta. U naboju nadrealističkog idealizma nije začuđujuće da se on – vođa- predvodnik odnosi i poistovećuje kroz preuzimanje uloge i sprovođenje aktivnosti u ime odgovornosti. Pa se tako, i u očima Rada Drainca, Marko Ristić uvećava: “Verujem danas u liriku[...]zadivljen sam presecima, kao koplja kroz senke, ali čekam da ovaj moj san o sirealizmu postane ona svirepa java Marka Ristića, kroz koju on gleda veće oaze nego što ih je i sam Breton video.”8
Sličnosti koje oni dele mogu se vezati prvenstveno za okvir nadrealizma i “saglasnost” načela; i to najintezivnije u prvoj i drugoj fazi beogradskog nadrealizma, dok već u trećoj dolazi do određenih mimoilaženja, sve više se ideološki udaljavaju. U tekstu Protiv književnosti modernističke Marko Ristić je naznačio “suštinske postavke prevazilaženja avangardnog modernizma... U teorijskom smislu tu je u pitanju kretanje od avangardističkog egzistencijalnog gesta ka frojdizmu, od frojdizma ka frojdo-marksizmu, i od frojdo- marksizma ka socijalističkom realizmu.”9
Ideološka implikacija linije poistovećenja: “Nadrealisti...tokom svog razvoja od dadaizma ka socijalističkom realizmu i kanonskom nadrealizmu produkuju poetički, estetski i politički postulirani kontekst/koncept avangarde težeći nadrealističkoj pravovernosti u odnosu na Oca- koji-jeste-zakon: u Francuskoj je to bio Breton, a u Beogradu, svakako, Marko Ristić.”10
U kritičkom osvrtu Vitezi podsvesnog, Stanislav Vinaver zamera oštru osudu prošlosti- tradicije koju upućuju nadrealisti: “Verska sekta kojoj pripada g. Ristić jeste istorijski materijalizam, doveden u jedan naročit odnos sa psihoanalizom.[...]Stav naraštaja g. Ristića ima u sebi nešto oštro i neumitno. Gotovo krvničko. I bezlično nešto. Pravda – u čije ime se bore – i jeste bezlična. U tome stavu naslućujemo neumoljivi dah dolazeće velike bezličnosti. Strašnu i žarku pustinju u kojoj se vitlaju milijarde zrnevlja peska, istovetni i kobni.”11
Sartr u tekstu Položaj pisca (1947) tumači nadrealističku pobunu kao specifičnu crtu buržoaske književnosti, i kao manifestaciju mladalačke krize i pokušaj da se kroz odbacivanje roditeljske instance likvidira Edipov kompleks.12 Uzrok razlaza pripadnika beogradske grupe bilo je upravo neslaganje u shvatanju uloge ličnosti u nadrealističkim poduhvatima: “Dok je sa jedne strane ličnost bila stavljena u središte celokupnog aktiviteta, sa druge strane ona je bila nosilac i kreator svoje sopstvene negacije.
Dok se s jedne strane težilo ka afirmaciji ličnosti kroz njeno mitologiziranje i njeno produžavanje u nedogled, dotle je, s druge strane, ona shvaćena kao oblik postojanja a njena uloga svedena na postupke ljudskog saznavanja.” Đ. Kostić, La Cle des Champs
Dijalektički češalj češlja mozak–kosu, jezički pandemonium se vrti jezicima umesto latica cveta. Iz različitih jezika o nadrealizmu a i samim njegovim korpusom; fragmentisanim nizanjem da se ukaže na divergnetnost ovih paralelnih tokova, a kolažno-citatnim jezikom uspostavi celina i kao rezultat iza -istraživanja pitanja, postavi kao odgovor- sakupljena (nesintetisana) skupina popisanih navoda. Na ovaj način je predstavljena paradoksalnost i transformabilnost unutar odnosa unutar raznorodnih dometa sinhronizovanih tokova, a i nemušto se ističu ključne takče- mesta preseka u kretanjima nadrealizma-surrealism-a.
A u pitanju o ličnosti (predvodnika) i njenom kulturološkom vidu, lociranje je identifikacije (mimeze) koja ostaje predočena i svakako nužna kategorizacijska odrednica, i u širem smislu, sudbine samih avangardističkih ‘ćorsokaka’ i pre-nadrealizma, koji uprkos svom fundamentalnom negiranju (institucionalnog okvira) postaju zaokružena muzeološko- istorijsko umetničkim itd. diskursom.
Darko Vukić, 2016.
1 M.Ristić, Oko Nadrealizma I, Beograd, Clio, 2003, str. 9.
2 M.Ristić, Posle smrti Milana Dedinca i Andre Bretona, Svedok ili saučesnik (1961- 1969), Beograd, Nolit, 1970,
str. 244.
3 M.Šuvaković, Nadrealizam-Surrealism: slučajevi iz beogradskog i francuskog nadrealizma 20ih i 30ih godina
xx veka, Beograd, 2008, str. 1
4 S.Alexandrian, Surrealist art, Thames and Hudson, London, 1970, str.119.
5 M.Ristić, Oko Nadrealizma I, Beograd, Clio, 2003, str. 71.
6 Vane Bor & Marko Ristić, Anti-zid, Nadrealistička izdanja, Beograd, 1932, str. 54. 7 M.Šuvaković, Nadrealizam-Surrealism: slučajevi iz beogradskog i francuskog nadrealizma 20ih i 30ih godina
xx veka, Beograd, 2008, str. 14.
8 M.Ristić, Oko Nadrealizma I, Beograd, Clio, 2003, str. 226.
9 M.Šuvaković, Nadrealizam-Surrealism: slučajevi iz beogradskog i francuskog nadrealizma 20ih i 30ih godina xx veka, Beograd, 2008, str. 16.
10 Op.cit., str. 16
11 M.Ristić, Oko Nadrealizma I, Beograd, Clio, 2003, str. 461-462.
12 Novaković, Jelena, Tipologija Nadrealizma, Beograd, Narodna knjiga-Alfa, 2002, str. 70.