Promišljajući i razvijajući osobenu “filozofiju predmetnosti” i njoj svojstven likovni izraz zasnovan na egzistencijalističkim premisama, Leonid Šejka je čitav svoj opus posvetio ispitivanju značaja, značenja i prirode predmeta i predmetnosti u umetnosti. Postavljajući predmete u središte svoje umetničke “alhemije” i ističući ih kao “odraz čoveka, njegovih potreba, stavova o svetu” (Protić, 1970, p. 32), Šejka je započeo osobenu kritiku despiritualizacije savremenog čoveka, izazvanu postvarenjem i fascinacijom upotrebnim (ili, kako bi to Šejka rekao, “popredmećenim”) predmetima, u gradovima kao toposima otuđenja. Takvi predmeti su, smatra Šejka, žrtve i simboli postvarene Civilizacije, čiji se put samospoznaje neminovno završava na đubrištu. Kako bi Civilizaciju sačuvao od opasnosti koja dolazi sa Đubrišta, oličene u rušilačkom potencijalu odbačenih predmeta, Šejka polazi na spiritualno i umetničko putovanje na relaciji Grad-Đubrište-Zamak (što je Šejkin kosmogonijski trinom podudaran sa danteovskom shemom Pakao-Čistilište-Raj), u slavu trijumfa duhovnog nad materijalnim.
Renesansna ideja o čoveku kao makrokosmosu, kosmosu ponovljenom u malom, koji do spoznaje svoje bitii smisla postojanja dolazi otkrivajući spiritualnost u materiji i svim tvorevinama prirode, podstakla je Šejkine akcije proglašavanja na beogradskim ulicama ili deponijama tokom druge polovine šeste decenije, gde je poput maga, zaogrnut improvizovanim plaštom, vršio “obrede” nad pronađenim predmetima, otpacima i “andrmoljima”. Đubrišta je doživljavao kao prostore “principijelno neupotrebljivih stvari” sa kojih je skinuta ljuštura “služnosti” koja im je nametnuta u potrošačkom društvu, a upravo nepostojanje te ljušture Šejki je omogućavalo egzistencijalističku spoznaju biti pronađenih predmeta - saznanje da oni postoje „okrenuti zvezdama”, da jesu. (Šejka, Spisak tema, p. 103) “Nepomičnost (neobavezno), pasivnost, podatljivost, duga upotreba, beznačajnost izgleda, neekonomičnost prerade i ponovne upotrebe” (Šejka, Đubrište, p. 70), bili su atributi na osnovu kojih je Šejka birao predmete nad kojima će vršiti “obrede” prilaženja predmetu, proglašavanja i pravljenja predmeta i inicijacije predmeta u Kadis (Cadis), koju je smatrao najvažnijim stupnjem rituala. Kadis (Cadis), predstavljen kao crni kvadrat, ređe šestougao ili osmougao, u koji je upisan beli krug ili dragi kamen, za Šejku je vizuelna manifestacija Centra, Tačke Omega, koja je u Šejkinoj kosmogoniji srž i središte Univerzuma iz koje sve potiče i kojoj se sve vraća. Obredom inicijacije, koja je za Šejku bila poput “vrhunskog alhemijskog čina” kojim se niža materija pretvara u višu i dostiže “Preobražaj, Uznesenje, Spas” (Kukić, 1995, p. 50), Šejka je omogućavao „ponovno rođenje” predmeta koji tako “postaju jedna objektivna datost, tragično usamljena, bez uticaja na okolinu, ali sposobni da sami sebi dokazuju svoju egzistenciju, svoju izolovanost” (Šejka, Đubrište, p. 60-62), u Civilizaciji u kojoj se Centar odavno izgubio.
Šejku su egzistencijalistički Weltanschauungi interesovanje za razloge otuđenja savremenog čoveka (od sebe, od društva, od predmeta), doveli do zaključka da je umetnički čin moguć izvan estetskog predmeta (Denegri, 2013, p. 328), odnosno da se može promišljati u domenu junk estetike (estetike đubrišta) kao načina reintergracije umetnosti-u-životi života-u-umetnost. Ako je pedesete godine posvetio odlasku na đubrišta i rukovanju konkretnim predmetima, a šezdesete oslikavanju svih onih „andrmolja” koje je godinama kao “umetnik-kolekcionar” sakupljao i deponovao u svom ateljeu, sledeći i logičan korak u Šejkinom stvaralaštvu bio je direktan kontakt i “izmirenje” čoveka i predmeta.
Njegove “ritualne radnje” na lokacijama na otvorenom - na đubrištima ili u gradu, zabeležene oskudnom fotodokumentacijom, jedan su od prvih primera happening-a u jugoslovenskoj umetnosti, a tročasovna Izložba slika, crteža i andrmolja u Galeriji Grafički kolektiv 31. oktobra 1969. godine može se tumačiti u istom interpretativnom ključu. Na izložbi, zamišljenoj kao neka vrsta rekapitulacije dotadašnjeg Šejkinog stvaralaštva, predmeti su ponovo bili u žiži interesovanja, ali ne samo oni na kojima je lično intervenisao, već i predmeti koje su posetioci sami donosili na umetnikov poziv: “Ponesite neki prilog za moje likovno skladište” (Subotić, Dve izložbe…). Izložba je, kako svedoči Bogdan Tirnanić, imala dve faze: “U prvoj posetioci su, svojim prilozima za ‘skladište’, aktivno uticali na izmenu ambijenta donoseći u njegov prostor stare štapove za golf, prašnjave abažure rashodovanih stolnih lampi, ping-pong loptice, pregorele radio cevi, puknute balone, rajsnedle i spajalice, opuške francuskih cigareta, žvakaćih guma i higijenskih maramica od hartije, tikve i crni luk, te niz sličnih otpadaka iz sadržaja svog svakidašnjeg životnog trajanja”, dok je u drugoj publika “aranžirala ̔skladište menjajući položaje i odnose predmeta, žvrljajući, crtajući i pišući po do tada praznim listovima hartije”. (Tirnanić, 1969)
Potreba za “kontaktom” čoveka sa predmetom, ostvarenim pozivom publike na aktivnu participaciju u kreiranju izložbe, Šejku je nužno odvela na polje kritike-umetnosti-iz-umetnosti i kritike jugoslovenskog „sistema umetnosti” šezdesetih godina 20. veka. Svojim akcijama, pa tako i izložbom u Grafičkom kolektivu 1969. godine, menjao je ne samo status umetničkog čina kao “čiste” delatnosti koja rezultira “čistim” delom (budući da je odlazio na đubrišta i pri stvaranju dela koristio “otpad”), za koje na tržištu vlada potražnja i uspostavlja se cena, već i status umetnika, prenoseći “auratičnost” koja se formira oko umetnikovog “genija” na publiku. Unošenjem i podsticanjem unošenja “neumetničkih” predmeta u galeriju kao kulturnu instituciju i stvaranjem “skladišta” u njoj, ujedno je menjao i status galerije kao institucije rezervisane za odabir i izlaganje samo “najboljih”, “vrednih” i “ozbiljnih” umetničkih ostvarenja. Međutim, izložbu bi pre svega trebalo posmatrati kao čin “zatvranja kruga” u njegovom stvaralaštvu, budući da je promišljena kao jedinstvena prilika koja mu se ukazala da ljude direktno suoči sa predmetima, a ne da sa predmetima bude sučeljen isključivo on sam. Proces “izmirenja” čoveka sa predmetom čin je koji započinje i pre posetiočevog dolaska u galeriju, odabirom onih predmeta koje želi da ponese, a nastavlja se u prostoru galerije kako kontaktom sa Šejkinim delima, tako i umetnikovim podsticajem publici da donete predmete promišlja, slaže, spaja i dovodi u najrazličitije relacije.
Percepcija umetničkog dela kao nečeg što je od “neprocenjive vrednosti” i kao takvo nikako ne bi smelo biti fizički ugroženo, na ovoj izložbi takođe je dovedena u pitanje. Kako Tirnanić beleži, pojedini posetioci pokušavali su da “nagrde” neke od izloženih Šejkinih radova (Tirnanić, 1969), no i sam Šejka je na đubrištima uništavao čitave serije svojih slika i crteža. Tako je 30. septembra 1957. godine Šejka na đubrištu uništio oko pedeset crteža malog formata, pri čemu je ta radnja propraćena uvodnim i završnim ceremonijalom. (Subotić, 1972, p. 32) Miro Glavurtić, jedan od najistaknutijih članova Mediale(umetničke grupe kojoj je i Šejka pripadao od njenog osnovanja do gašenja i koja je obeležila veliki deo njegovog stvaralaštva), takođe je posvedočio o tom „destruktivnom“ ponašanju Medialista- “Uopće, slike su se uništavale. Đubrište je bilo jedan princip, izvjesno načelo katarze, obnove, pročišćavanja, metanoje”. (Glavurtić, 1977, p. 49) Tako je Šejka (potencijalno) ili doslovno uništavanje svojih dela doživljavao kao vid “prinošenja žrtve” Đubrištu, usled potrebe za iskupljenjem za činove koji se na njemu kostantno odvijaju, a ta “žrtva“ je za Šejku bila ljudska, moralna i umetnička obaveza.
Katarina Simeunović
- Protić, Miodrag. Srpsko slikarstvo XX veka, Knjiga II, Nolit, Beograd, 1970. - “Spisak tema”, Šejka, Leonid. Grad, đubrište, zamak, Književne novine, Beograd, 1982.
- “Đubrište”, Šejka, Leonid. Grad, đubrište, zamak, Književne novine, Beograd, 1982.
- Kukić, Branko. Slikarstvo i kraljevstvo, Clio, Beograd, 1995. - Denegri, Jerko. Srpska umetnost 1950-2000, Pedesete, Orion Art, Beograd, 2013.
- Subotić, Irina. “Dve izložbe-dva događaja koja su potresla Beograd-Olja Ivanjicki i Leonid Šejka”.
- Tirnanić, Bogdan, “Iznenada jednog petka”, NIN, 16.11.1969.
- Subotić, Irina. “Leonid Šejka: podaci o ličnosti i delu”, katalog izložbe, MSU Beograd, 1972. - Glavurtić, Miro. “Prilog za povijest Mediale”, Gradac V (Čačak), 1977.